— विष्णुप्रसाद पोखरेल सूर्य धनु राशिबाट मकर राशिमा प्रवेश गर्ने हुनाले तथा ‘षण्मासा उत्तरायणम्’ —छ महिनासम्म उत्तरतर्फ चलायमान हुने भएकाले माघदेखि असारसम्मको समयलाई उत्तरायण भनिन्छ । राशिको आधारमा माघे सङ्क्रान्तिलाई मकर सङ्क्रान्ति भनिन्छ । माघे सङ्क्रान्तिदेखि रात छोटो र दीन लामा हुनुका साथै घाम पनि पारिलो हुन थाल्दछ । विभिन्न पुराणहरूमा मकर सङ्क्रान्तिको महिमाबारे विस्तृत रूपमा वर्णन गरिएको पाइन्छ । माघे मासि महादेव यो दद्यात् घृतकम्बलम् । स भुङ्त्वा सकलान् भोगान् अन्ते मोक्षं च विन्दति ।’ माघ महिनामा घिउ र कम्बल दान गर्नाले विशेष फल मिल्नुका साथै मोक्ष प्राप्त हुन्छ । पद्मपुराण अन्तर्गत माघ माहात्म्यमा— ‘माघे निमग्नाः सलिले सुशीते विमुक्तपापास्त्रिदिवं प्रयान्ति’ भनिएको छ । मकर सङ्क्रान्तिदेखि माघ महिनाभर चिसो पानीमा डुबुल्की लगाउने व्यक्ति सम्पूर्ण पापबाट मुक्त हुन्छ । यसले के पुष्टि गर्छ भने शास्त्रमा देवताहरूको दिन मानिएको उत्तरायणको सुरुवात माघ महिनाभर स्नान गरी भगवान् विष्णुको दर्शन गर्नाले मोक्ष गति प्राप्त हुनपुग्दछ । महाभारतको प्रसङ्ग अनुसार इच्छामृत्युको वर पाएका भीष्म पितामहलाई महाभारतको रणभूमिमा अर्जुनका शरहरूले शरीरमा सर्वत्र छेडेका थिए । पितामह भीष्मले उत्तरायणमा प्राण त्याग गर्ने इच्छा प्रकट गरेर शरशैय्यामा शयन गरी छ महिना बिताए । दक्षिणायनको अन्त्यपछि उत्तरायण सुरु भएकै मकर सङ्क्रान्तिका दिन उनको इच्छामृत्यु भएको विषय महाभारतमा उल्लेख छ । राजा सगरका वंशमा भगीरथले सोही दिन गङ्गालाई पृथ्वीमा अवतरण गराई सागरमा मिलाएका र आफ्ना पितृलाई मुक्ति दिएको महाभारतमा उल्लेख छ । सोही आधारमा माघे सङ्क्रान्तिका दिन प्रयाग र गङ्गासागरमा स्नान गर्नुपर्ने मान्यता छ, जसलाई महास्नान भनिन्छ । भविष्य पुराण, विष्णुवचन तथा धर्मसिन्धुलगायत ग्रन्थमा यस दिन स्नान गरी कम्बल, घिऊ, चाकु, तिलौरा, तरुल, वस्त्र, पानीको भाँडो र मकलसहित दान गरे विशेष फल प्राप्त हुने र तीमध्येका खाद्यपदार्थ आफूले पनि खाएमा शरीर हृष्टपुष्ट हुनुका साथै निरोगी हुने उल्लेख छ । शिशिर ऋतुमा पर्ने यो सङ्क्रान्तिमा शरीर शुद्ध गरी घिउ, सक्खर र तिलका परिकार खानाले शरीरमा गर्मीको मात्रा बढेर तागत दिने र चिसोबाट मुक्त भई शरीरका छालासम्बन्धी र अन्य रोग नाश हुने कुरा पुराणमा उल्लेख छ । मकर सङ्क्रान्तिमा तिलको विशेष महत्व रहेको छ । उत्तरायण शुरु भएपछि विवाह, व्रतबन्ध र यज्ञ यागादि गर्न शुभ मानिन्छ । छ महिने उत्तरायणलाई देवताका दिन र छ महिने दक्षिणायनलाई पितृहरूको दिन भनिएबाट उत्तरायणमा देवकार्य र दक्षिणायनमा पितृकार्य गरिएको हो । मकर सङ्क्रान्तिका दिन पवित्र नदी एवं जलाशयमा स्नान, जप, तप, ध्यान र दान गरी घ्यू, चाकु, तरुललाई पुस मसान्तका दिन उसिनेर माघे सङ्क्रान्तिका दिन खाने परम्परा छ । त्यसैले ‘पुसमा पाके, माघमा खाके’ भन्ने भनाइ प्रचलनमा रहेको छ । यी परिकारले जाडोमा न्यानो प्रदान गर्ने भएकाले चिसो समयमा पर्ने पर्वमा ताता परिकार खाने गरिएको हो । यी खानाले त्रिदोष नाश हुने धार्मिक विश्वास छ । स्नान, दान, व्रत, ध्यान गर्ने व्यक्तिले पुण्य प्राप्त गरी मनोकामना पूर्ण हुन्छ भन्ने शास्त्रीय मान्यता रहेको छ । धर्तीभित्र /माटोमुनि फल्ने तरुल, गिंठा, भ्याकुर, पिंडालु, सखरखण्डमा फलाम तत्व (आइरन)को मात्रा प्रशस्त हुने, उँखुको रसबाट बनेको चाकु, गाइको घ्यू, तिलौराको सेवनले शरीरलाई आवश्यक पर्ने पोषण तत्व सहित उष्णता प्राप्त हुने र चिसोबाट जीउलाई बचाइराख्न मद्दत पुर्‍याउँदछ । तिलले स्नान गर्नु, तिलको तेल घस्नु, पितृलाई तिलयुक्त जल दिनु, तिलको झिंगटा बाली आगो तापी हवन गर्नु, तिल दान गर्नु र तिल खानु गरी छ प्रकारले तिलको प्रयोग माघ महीनामा गर्नाले यो लोकमा सुख शान्ति पाई परलोकमा मोक्ष पाइने धार्मिक विश्वास समेत रहेको पाइन्छ । मास र चामलमा गाइको घिऊ, अदुवा र बेसारको गानु पिनेर खिचडी पकाइन्छ । यसरी तयार गरिएको खिचडी भगवानसहित पितृहरूलाई अर्पण गरी भोजन गर्नाले शरीरको चीसो सोस्ने र आवश्यक पर्ने तत्व पनि खिचडीबाट प्राप्त हुने विषय आधुनिक विज्ञानले पनि स्वीकारको छ । यस दिन गुरु–पुरोहितहरूद्वारा घरमा पूजाआजा लगाई दान दातव्य गर्नाले यसलोकमा ईश्वरको कृपाका साथ आनन्द प्राप्त हुने र परलोक धन्य हुने विषयहरू शास्त्रमा उल्लेख भएको पाइन्छ । नेपालमा कतिपय स्थानमा माघे सङ्क्रान्तिलाई माघीपर्वका रूपमा मनाउने गर्दछन् । आफ्ना पितापुर्खाको नाममा दानदातव्य गरी भव्यताका साथ मनाउँछन् । ज्वाईंछोरी, चेलीबेटी र आफन्तको उपस्थितिमा मीठो मसिनो खाई रमाइलो गरी मनाउने गर्दछन् । थारु, मगर, किँरात, भोजपुरी, मैथिली लगायतका विभिन्न समुदायमा आदिम कालदेखि नै धुमधामका साथ माघे सङ्क्रान्ति मनाउने परम्परा रहिआएको देखिन्छ । माघे सङ्क्रान्तिलाई तीन दिनसम्म धुमधामका साथ चेलीबेटी पुज्ने र पितृ पूजा गर्ने पर्वका रूपमा मनाउने गरेको पाइन्छ । मकर सङ्क्रान्ति तथा माघभरि विभिन्न खोला, नदी आदि जलाशय र पवित्र तीर्थस्थलमा स्नान गर्न तीर्थालुको भीड लाग्ने गदर्छ । सप्त गण्डकी, सप्तकौशिकीका सङ्गम स्थल, पवित्र घाटमा माघस्नान तथा दर्शन पूजन गर्ने गरिन्छ । यस दिन स्नान गर्नाले सम्पूर्ण पापबाट मोक्ष हुने धार्मिक विश्वास रही आएको छ । सबै जातजाति र समुदायलाई अपनत्व प्रदान गर्ने मकर सङ्क्रान्ति मौलिक पर्वका रूपमा स्थापित भएको छ ।