साउने सक्रान्तिको धार्मिक एवं सामाजिक महत्व
१ साउन, काठमाडौँ ।
साउन महिना धार्मिक, सांस्कृतिक र प्राकृतिक दृष्टिकोणले निकै महत्वपूर्ण मानिन्छ । पौराणिक मान्यताअनुसार साउन महिनालाई देवोका देव महादेवको प्रिय महिनाको रुपमा पनि लिइन्छ । त्यसैले पनि हिन्दू धर्मालम्बी महिलाहरुले यस महिनालाई विशेष महत्वका साथ सांस्कृति विधिवत शिवजीको पूजाआर्चना गर्ने गरिन्छ ।
परापुर्वकालदेखि नै साउनको पहिलो दिन साउने सक्रान्ति अर्थात लुतो फाल्ने परम्परा विद्यमान छ । साउने सक्रान्तिलाई कर्कट सक्रान्ति पनि भनिन्छ । किनभने ज्योतिष शास्त्रानुसार सौरमासका हिसाबले साउने संक्रान्तिदेखि सूर्य कर्कट राशिमा प्रवेश गर्ने हुनाले यस दिनलाई ‘कर्कट संक्रान्ति’ पनि भनिएको हो । वर्षभरीका दिनहरु मध्ये साउने संक्रान्ति १ गते सबै भन्दा लामो दिनको हुन्छ । यो दिन देखि सूर्य उत्तरी गोलार्द्धबाट दक्षिणि गोलार्थ तर्फ प्रवेश गर्छ । त्यसैले नेपालभर दान, होम, श्राद्धजस्ता विशेष कार्यको सुरूवात यहि दिन देखि गर्ने गरिन्छ । हिन्दू धर्मअनुसार सूर्य दक्षिणायन हुँदा देवताका रात र पितृको दिन हुने भएकोले हिन्दूधर्मालम्बीले साउन महिनादेखि पितृकार्यको थालनी गर्ने प्रचलन छ
यो एकातिर सांस्कृतिक महत्वको पर्व हो भने अर्कोतिर मानव स्वास्थ्यको लागि महत्वपूर्ण रक्षा गर्ने एउटा माध्यम पनि हो । वर्षातको समयमा हिलाको कारणले हुने विभिन्न घाउ खटिरा लुतो तथा छालाजन्य विभिन्न रोगबाट बच्नका लागि सांस्कृति विधिअनुसार लुतो फाल्ने परम्परा मनाउने चलन छ । साथै यस दिन चेलीबेटीहरु, दाजुभाई र परिवारका सदस्यहरु भेटघाट तथा भेला हुने गर्छन् । लुतो फाल्दा साँझमा कुरिलो र तितेपाती आगोमा सल्काई अगुल्टो लुतो लैजा भनी चारै दिशा फाल्ने र नाङ्लो ठटाई घरको मुलढोका बन्द गर्ने चलन छ ।
लुतो फाल्ने कर्म श्रावण १ गते साँझ गरिन्छ । यस दिन लुते झार, भलायोको पात, तिउरी, पानीसरो, देवीसरो, कुकुरडाइनुको लहरो, धसिङ्गरेका बोट, उन्यू जातको नागबेली, कुरिलो, सिउँडी, सिस्नु, जरै सहितको पानी अमला लगायतका विविध वनस्पति जम्मा गर्ने गरिन्छ । सूर्यास्तपछि दिनभर जम्मा पारेको वनस्पतिको साथमा कन्दारकको पूजा गर्ने चलन छ । जसलाई लुते देउताको रुपमा पनि चिन्ने गरिन्छ ।
संस्कृतमा यो पर्वलाई ‘लुत निक्षेपण’ पर्वको नामले चिनाउने गरिएको छ । जसको अर्थ लुतो फाल्ने नै हो । यो असार महिनामा हिलोमा खेतीपाती काम गर्दा हुन सक्ने हिले खटिरा हटाउने उपाय हो भन्छन् बुढापाकाहरु । पूजा सकेपछि सल्लाको दियालो बालिन्छ । कुरिलो डाँठमा राखेर आगो बालिसकेपछि त्यो दाउरा आफैँ पड्किन सुरु हुन्छ । कुरिलोको डाँठलाई पाँचदेखि सातवटा मुठा बनाइएको हुन्छ । ती सबैलाई अगुल्टोको रुपमा प्रयोग गरिन्छ । दाउरालाई सबै दिशातिर फालिन्छ ।कन्दारकको पूजाको समयमा घरमा कसैले ढिकी कुट्ने, कसैले नांग्लो ठटाउने वा शंख फुक्ने जस्ता काम गर्ने चलन पनि छ । यसरी बाजा वा शंख फुक्दै पहिले मुठा बनाइएको अगुल्टोलाई अर्को गाउँलेको नाम लिएर लुतो फाल्ने गरिन्छ । अर्को गाउँलेले पनि यही विधिबाट नै आफ्नो सम्मुख गाउँलेको नाम लिएर लुतो फाल्ने परम्परा छ ।
वर्तमान समयमा सहरबाजरमा भने यो परम्परा लोप हुँदै गइरहेको जस्तो भान हुन्छ । किनभने पहिलाको जसरी लुतो परम्परा विधिअनुसार गरिएको देखिदैन । बस परिवार आफन्तजनको भेटघाट र रमाइलो मज्जाले देख्नचाहिं सकिन्छ । यसको मुख्य कारण विधिवत् यो परम्परालाई निरन्तरता दिन नसकेर हो । यसको कारण लुतो फाल्दा आवश्यक पर्ने वनस्पतिको लोप भएर हो । शहरीयका मानिसहरु कृषि क्षेत्रमाभन्दा बढी अन्य व्यवसायमा व्यस्त भएर पनि होला । जसको परिणाम नयाँ पुस्ताहरुले आज लुतो फाल्ने परम्पराको महत्व बुझेका छैनन् । साथै लोप हुँदै पनि गइरहेको हो ।
हामीले हाम्रो परापुर्वकालदेखि नै चलिआइरहेको संस्कृति परम्पराको जर्गेना गर्नु हाम्रो कर्तव्य हो । हाम्रो राम्रो संस्कृति हाम्रो पहिचान हो । जसले विश्वभर छुट्टै गौरवको पहिचान राख्नमा सफल भएको छ । त्यसैले हाम्रो राम्रो संस्कृतिलाई निरन्तरता दिन आवश्यक छ । जुन परम्परा हाम्रा पछिल्ला पुस्ताले पनि निरन्तरता दिइयोस् ।
