भदौ २८, काठमाडौं । हिन्दू धर्मावलम्बीहरूका सबैभन्दा ठूला धर्मगुरू मध्येका एक स्वामी स्वरूपानन्द सरस्वतीको आइतबार निधन भएको छ । उनको मध्यप्रदेशको नरसिंहपुर जिल्लाको झोटेश्वर धाममा निधन भएको हो । उनी शारदा पीठका शंकराचार्य थिए। आफ्नो प्राण त्यागेपछि शंकराचार्य स्वामी स्वरूपानन्द सरस्वतीको दाहसंस्कार भएन बरू उनलाई भू-समाधी दिइएको थियो। सनातन धर्ममा अन्तिम संस्कारका लागि विभिन्न विधिहरू छन्। यी प्रक्रियाहरू मध्ये एक भू-समाधि हो। भु–समाधिलाई लिएर जनताको मनमा धेरै प्रश्नहरु छन्, आखिर भू–समाधि कसलाई दिइन्छ, कसरी दिइन्छ, यो परम्परा कति पुरानो हो र यसको महत्व के हो ? यी सबै प्रश्नहरू जान्नको लागि बीबीसीले हरिद्वारको हरि सेवा आश्रममा उदासीन बडा अखाडाका महामंडलेश्वर स्वामी हरि चेतनानन्द र अखिल भारतीय अखाडा परिषदका अध्यक्ष महन्त रवीन्द्र पुरीसँग कुरा गरेको छ। भूमि समाधि के हो? सनातन धर्ममा मानिसको शरीरमा पृथ्वी, अग्नि, जल, वायु र आकाश गरी पाँच तत्व मिलेर बनेको र मृत्युपछि शरीर पुन: पञ्च तत्वमा विलिन हुन्छ भन्ने मान्यता रहेको छ । सनातन धर्ममा मुख्यतया मृत्यु पछि व्यक्तिको अन्तिम संस्कार गरिन्छ जसमा शरीरलाई आगोमा सुम्पिइन्छ। यसलाई अग्नि संस्कार पनि भनिन्छ। अग्नि संस्कारका अतिरिक्त भूमि समाधि, जल समाधि र वायु समाधि पनि दिइन्छ । अखिल भारतीय अखाडा परिषद्का अध्यक्ष महन्त रवीन्द्र पुरीका अनुसार भगवान शिव र उहाँका अवतारहरूमा विश्वास गर्नेहरूलाई शैव भनिन्छ। शैव धर्मका मुख्य सात अखाडाहरू छन्। यसमा जुना, महानिर्वाणी, आह्वान, निरञ्जनी, आनन्द, अटल, अग्नि अखाडा समावेश छ। यी अखाडाका ऋषि-मुनिहरूलाई जमिन र जल समाधि दिइन्छ। यस बाहेक वैष्णव पंथ र पुरानो संप्रदायका सन्तहरूको लागि अग्नि संस्कार गरिन्छ। ऋषि-मुनिहरूलाई किन दिइन्छ भू-समाधी? महामंडलेश्वर स्वामी हरि चेतनानन्दका अनुसार प्रत्येक आखाडाको आ–आफ्नै परम्परा रहेको र सोही अनुसार ऋषि–मुनिहरुलाई समाधि दिने गरिन्छ । हिन्दू धर्ममा सोह्र संस्कार छन् । सन्यासको समयमा ऋषिहरुका सबै संस्कार पूरा हुन्छन्, अग्निसँगको सम्बन्ध समाप्त हुन्छ। मृत्यु हुनुअघि उनीहरूले पिण्ड दान समेत गरेका हुन्छन् । यही कारणले उनीहरुलाई भूमि समाधि दिइएको हो । महन्त रविन्द्र पुरीले ऋषि-मुनिहरूलाई भू-समाधी यसकारण दिइने बताउँछन् ताकि पूजा गर्नेहरूले मृत्युपछि पनि दर्शन गर्न सकून्। भूमिसमाधि कसरी दिइन्छ ? शिव महापुराणमा कैलाश संहिता रहेको स्वामी हरि चेतनानन्द बताउँछन्। संन्यास लिनेदेखि ब्रह्मलिन बन्ने सम्पूर्ण विधि कैलाश संहितामा दिइएको छ। भूमि समाधि दिंदा यो ख्याल राखिन्छ। शरीरलाई पहिले नुहाइन्छ, त्यसपछि गुरुले लगाउने पहिरन लगाइन्छ। यसपछि निधारमा खरानी र त्रिपुण्डा लगाइन्छ। भू-समाधी दिनुअघि सबै भक्तजनले दर्शन गर्न सकून् भनेर शवसहित शोभायात्रा निकालिन्छ। अन्त्यमा शवलाई समाधिस्थलमा ल्याइन्छ । सुखासन र पद्मासनमा ऋषि-मुनिहरूलाई भूमि समाधि दिइन्छ। समाधि दिँदा उनको मुख उत्तर दिशामा अर्थात् कैलाश पर्वततिर फर्काइन्छ। चिहानसम्म पुग्नको लागि सानो बाटो बनाइएको छ। यस्ता धेरै मन्त्र जपिन्छन् जसलाई खुलेर भन्न सकिदैन । भू-समाधिको समयमा तलको शरीरमा तामाको तार जोडिन्छ, पछि समाधि मन्दिर बनेपछि त्यो तार त्यहाँ स्थापित मूर्तिमा जोडिन्छ। भु-समाधि बाहेक अरु कुन किन समाधि दिइन्छ ? भूमि समाधिका अतिरिक्त ऋषि-मुनिहरूलाई जल समाधि पनि दिइन्छ। ऋषि-मुनिको शरीरलाई अन्तिम संस्कार नगरी नदीमा बगाइदिए त्यसलाई जलसमाधि भनिन्छ। महन्त रविन्द्र पुरीका अनुसार केही वर्षअघिसम्म सनातन धर्ममा प्रायः ऋषिमुनिहरूलाई जलसमाधि दिने गरिन्थ्यो तर अहिले यो निकै घटेको छ । जल प्रदुषणका कारण २०१० सालमा हरिद्वारमा ऋषि-मुनिहरुले जल समाधि नदिने सहमति बनाएका थिए । वर्षायाममा जब नदीहरूमा पानीको सतह धेरै राम्रो हुन्छ, तब हरिद्वार र बनारसमा सन्तहरूलाई जल समाधि दिइन्छ। त्यतिबेला उनीहरूको शरीर पानीमा मिसिन्छ । महन्त रविन्द्र पुरीका अनुसार केही समुदायमा वायु समाधि पनि दिइन्छ। यसमा शरीरलाई अग्लो रुखमा राखिएको हुन्छ ताकि चील र काग आएर खान्छन्। यसो गर्दा नश्वर शरीर पञ्चतत्वमा फर्किन्छ भन्ने समुदायको विश्वास छ । भू-समाधिपछि के गरिन्छ ? सनातन धर्ममा अन्तिम संस्कारपछि १३ दिनपछि ब्राह्मणहरूलाई भोजन खुवाइन्छ जसलाई तेरहवी भनिन्छ। त्यसैगरी ऋषि-मुनिहरूले भू-समाधी लिँदा १६ दिनपछि षोडशीको आयोजना गरिन्छ। यस दिन भंडाराको आयोजना गरिन्छ । रोटी दाल, चामल र चिनीबाट बनाइन्छ। भक्तहरूले यो खानालाई प्रसादको रूपमा लिन्छन्। भू–समाधिको चलन कहिलेदेखि ? महामंडलेश्वर स्वामी हरि चेतनानन्द बताउँछन्, “आदि जगद्गुरु शंकराचार्यको समयभन्दा पहिलेदेखि नै भू-समाधीको चलन चलिरहेको छ। “केही वर्षअघि भारत माता मन्दिरका संस्थापक पूज्य स्वामी सत्यमित्रानन्द जीलाई भू-समाधी दिइएको थियो। त्यो बैठक मैले सञ्चालन गरेको हो । त्यसमा भारत सरकारका धेरै मन्त्रीहरू थिए। जसमा यूपीका मुख्यमन्त्री योगी आदित्यनाथ र देशभरका सन्त समाजले पनि सहभागिता जनाएका थिए ।” शंकराचार्य स्वामी स्वरूपानन्द सरस्वती को थिए? स्वामी स्वरूपानन्दको ९९ वर्षको उमेरमा निधन भएको थियो । उनको जन्म मध्य प्रदेशमा भएको थियो । बाल्यकालमा उनले अध्यात्मको लागि आफ्नो घर छोडे। अखिल भारतीय अखाडा परिषद्का अध्यक्ष महन्त रविन्द्र पुरीका अनुसार सन् १९५० मा उनले धर्म दण्डी ग्रहण गरेका थिए । धर्मको रक्षा गर्नेलाई धर्म दण्डी दिइन्छ। महामंडलेश्वर स्वामी हरि चेतनानन्दका अनुसार स्वामी स्वरूपानन्द एक विद्वान, तपस्वी र स्वतन्त्रता सेनानी थिए। स्वतन्त्रता आन्दोलनमा उनी दुई पटक जेल पनि गए ।