एकादशीको शाब्दिक अर्थ चन्द्रमासको एघारौँ तिथि हो । चन्द्रमास अनुसार एउटा महिनाको दुई भाग हुन्छ— एउटा कुष्ण पक्ष र अर्को शुक्ल पक्ष । दुबै पक्षको एघारौँ तिथिलाई एकादशी तिथि भनिन्छ । यस अनुसार, एक महिनामा दुईवटा एकादशी तिथि पर्दछन् । र एक वर्षमा २४ वटा एकादशी हुन्छन् । मलमास अथवा पुरुषोत्तम मास भएको वर्षमा चाहिँ दुईवटा एकादशी थपिएर जम्मा २६ वटा एकादशी तिथि हुन्छन् । हरेक एकादशीको नाम फरक–फरक हुनुको साथै त्यही अनुसार अलग–अलग महत्त्व र विशेषता बोकेको हुन्छ । सबै एकादशीले नामअनुसारको फल दिने मान्यता छ । महिना र पक्षका अनुसार एकादशीको व्रतको नाम राखिएको हुन्छ । वर्षका अन्य महिनासरह फागुन महिनामा पनि दुई पक्षका दुईवटा एकादशी छन् । फागुन कृष्ण पक्षको एकादशीलाई विजया एकादशी भनिन्छ भने शुक्ल पक्षको एकादशीलाई आमलकी एकादशी भनिन्छ । यस एकादशीको व्रतकथा तथा महात्म्यको विवरण पद्मपुराणलगायत अन्य पुराणहरूमा पनि उल्लेख गरिएको छ । पद्मपुराणको एउटा प्रसङ्गमा धर्मराज युधिष्ठिरले भगवान् श्रीकृष्णसित यस एकादशीको व्रतविधि र महात्म्यका बारेमा बताउन अनुरोध गर्नुहुन्छ । युधिष्ठिरको अनुरोधमा भगवान् श्रीकृष्णले ब्रह्मा–नारद संवादका रूपमा विजया एकादशीको कथा सुनाउनुभएको प्रसङ्ग छ । ब्रह्माजीले देवर्षिलाई सुनाउनुभएको कथाअनुसार सीताहरण भएपछि उहाँको उद्धारका लागि श्रीराम–लक्ष्मण सुग्रीव एवं वानर सेना समुद्र किनार पुगेका हुन्छन् । त्यहाँ श्रीरामले लक्ष्मणलाई सोध्नुहुन्छ— यो विशाल समुद्रलाई कुन पुण्यका प्रभावले सहजै पार गर्न सकिएला ? यसको उत्तरमा लक्ष्मणले बकदाल्भ्य मुनिसित भेटेर समाधान खोज्न सल्लाह दिन्छन् । श्रीरामले मुनि बकदाल्भ्यलाई भेटेर त्यही प्रश्न गर्दा ती मुनिले फाल्गुन कृष्णपक्षको विजया नामक एकादशी व्रतको पुण्यले सबै प्रकारका शत्रुमाथि विजय प्राप्त गर्न सकिने बताएको प्रसङ्ग पाइन्छ । फाल्गुन कृष्णपक्षमा आउने विजया एकादशी व्रत राख्नाले शुभ फल वृद्धि, पाप कर्मको नाश र जुन सङ्कल्प र मनोआकांक्षा लिएर व्रत बसिएको हो,  त्यो पूरा हुने मान्यता छ । हाम्रो धर्मशास्त्रका अनुसार एकादशी तिथि भगवान विष्णुको हृदय हो भन्ने मान्यता रहेको छ । शास्त्र भन्छन्— जुन व्यक्तिले यो तिथिमा भगवान श्रीहरि विष्णुको पूजा विधिविधानपूर्वक गर्दछ उसलाई भगवान् श्रीहरि विष्णुको कृपा सजिलै प्राप्त हुन्छ । ऊ भगवान विष्णुको निकटस्थ, कृपापात्र बन्न सक्छ । यस एकादशीको नामअनुसार व्यक्तिको जीवनमा आइपरेका कठिन परिस्थितिहरूमाथि विजय प्राप्त हुन्छ । शास्त्रले निर्देशन गरेका विधि अनुरूप व्रत सम्पादन गरेमा यस एकादशीको प्रभावले आफूभित्र रहेका काम, क्रोध, लोभ, मोह, मद र मात्सर्यजस्ता आन्तरिक शत्रुका साथमा सांसारिक जीवनका समस्त प्रतियोगी, प्रतिस्पर्धा इत्यादि र डाहा र ईष्र्या गर्ने शत्रुहरूमाथि पनि विजय प्राप्त गर्न सकिन्छ । हाम्रा वैदिक ग्रन्थ, शास्त्र, आचार्यका अनुसार एकादशी तथा विशेष उत्सवको समयमा व्रत बस्नु अध्यात्मिक जीवनको महत्त्वपूर्ण अङ्ग मानिन्छ । शास्त्र अनुसार एकादशी व्रतको विधिविधानहरू उनीहरूको लागि बनाइएको हो जो भगवान्को साथ र सामीप्य पाउन इच्छुक हुन्छन् । यता पछिल्लो समयमा विज्ञानले पनि के पुष्टि गरेको छ भने व्रतका क्रममा उपवास बस्नाले शरीरको आन्तरिक शुद्धि हुने गर्दछ । व्रत कायिक, वाचिक र मानसिक कार्यको समष्टि हो । काया भनेको शरीर हो । कायिक व्रत अनुसार शरीरले हतियारको प्रयोग, हत्या, हिंसाजस्ता नराम्रा काम नगर्नु र शरीरका इन्द्रियलाई वशमा राख्नु भन्ने कुरा बुझाउँछ । वाक् भनेको वाणी वा बोली हो । वाचिकमा बोलीलाई पवित्र राख्ने कार्य हुन्छ यसर्थ वचनले पनि कसैलाई अहित हुने कार्य गरिँदैन । त्यस्तै, मानसिक व्रतमा मनले समेत अनर्थको कल्पना नगर्नु, अरुप्रति डाह–ईष्र्या आदि नगर्नु भन्ने जनाउँछ । यसबाट व्रतले एकतर्फ आत्मसंयमको अभ्यासलाई जोड दिएको स्पष्ट हुन्छ भने अर्कोतिर व्रतको पालनाबाट अरुको अहित नगर्नु, सबैको हितको कामना गर्नु भन्ने भाव पनि प्रबल हुँदै जाने प्रष्ट देखिन्छ । उपवासले शरीरलाई निरोगी राख्न अथवा रोगमुक्त बनाउनमा पनि सहयोग गर्दछ । सन् २०१६ मा फिजियोलोजीतर्फ नोबेल पुरस्कार प्राप्त गरेका जापानिज अनुसन्धाता योशिनोरी ओहसुमीले अनुसन्धानबाट व्रत–उपवासको महत्त्वमाथि प्रकाश पारेका छन् । अटोफेजी (Autophagy) को सिद्धान्तबाट व्रतको वैज्ञानिकतालाई पुष्टि गरेका छन् । अटोफेजी भनेको आफैँ खाने वा आफैँ खाना तयार गर्ने हो । व्रतका बेला खाली पेट हुँदा बोसो (फ्याट)लाई नै पेटले इन्धनका रूपमा प्रयोग गर्न थाल्दछ । जसले गर्दा सुगर आदिलाई घटाएर शरीरलाई स्वस्थ राख्न मद्दत पुग्दछ । आचेल यही अनुसन्धानबाट प्रेरित भएर कतिपय डाक्टरहरूले सुगरका बिरामी तथा बोसो बढी भएका मानिसहरूलाई हरेक दिन १६ घण्टा उपवास बस्ने सल्लाह दिन थालेका छन् । विना व्यायाम वजन कम गर्ने यो सरल विधिका रूपमा हाल उपयोगमा रहेको छ । यस्तो वैज्ञानिकतालाई हाम्रा पूर्वजले उहिले नै बुझेर व्रतलाई संस्कृतिका रूपमा विकास गरेका थिए । अतः हाम्रो संस्कृतिमा वैदिक कालदेखि नै व्रतको परम्परा विद्यमान छ । यस दृष्टिले महिनामा दुई पटक, दुईवटा एकादशी व्रतका क्रममा उपवास बसेर हामीले आफ्नो स्वास्थ्यलाई अझ सुदृढ बनाउन सक्छौँ ।